– Diehttelasat ráđđehus berre váldit mielde sámi jurddašanvuogi hálddašeami birra, ja sámi kultur- ja ealáhusbargguid, go dál galget ráhkadit nationála doaibmaplána luonddušiehtadusa váste, čállá sámediggeráđđi Maja Kristine Jåma dán kronihkas
Dál go Norggas bidjagohtet doibmii šiehtadusa mii galgá suodjalit luonddu ja man ON doarju, Naturavtalen, de leat mii dál váttis luoddaearus – galgat go meannudit doibmiibidjama byråkráhtalaš hárjehussan, vai atnit vejolašvuođa ođastit min oktavuođa luondduin dainna lágiin ahte maiddái searvvahit sin guđet leat eallán dan lagamusas?
Sámediggeráđđi oaivvilda ahte dá lea erenoamáš vejolašvuohta dohkkehit ja váldit sámi árbevirolaš máhtu mielde biologalaš valljivuođa suodjalanbargui. Lea sáhka das ahte oažžut olbmo ruovttoluotta lundui, ja ipmirdit ahte min ovttasdoaibman luondduin lea čoavddus guoddevaš boahtteáigái.
Šiehtadusas leat allaulbmilaš mihttomearit, nugo suodjalit ja gáhttet 30 % eatnamis ja mearas. Dát váikkuha njuolga maiddái sámi álbmogii. Muhto dá lea maid vuođđun riidui, danne go leat iešguđetlágan ipmárdusat das movt mii olbmot galgat atnit oktavuođa luondduin. Birashálddašeamis ipmirdit olbmo saji luonddus eará ládje go mii. Sámediggeráđđi oaivvilda ahte guoddevaš sámi ávkkástallan ja geavaheapmi, ja árbevirolaš máhttu, leat oassin čovdosis go galgá suodjalit eambbo luondduvalljivuođa, ja jus galgá lihkostuvvat luonddušiehtadusa ollašuhttimiin.
Sámi jurddašeapmi meahcceávkkástallama hárrái vuođđuduvvá árvvusatnimii ja guoddevašvuhtii. Lea sáhka olbmo oppalaš sorjavašvuođas lundui; váldit dan maid dárbbaša, iige eanet, ja hálddašit luonddu buriid nu ahte dat maiddái leat buorrin boahttevaš buolvvaide. Jierpmálaš ja guoddevaš sámi meahcceávkkástallan lea buoremus suodjalus.
Juovlamánus 2022 mearriduvvui luonddušiehtadus, ja dat lei álgoálbmogiidda vuoitun. Šiehtadus nanne álgoálbmogiid vuoigatvuođa ain ávkkástallat luondduvalljivuođa guoddevaš vugiin, ja addá sidjiide vejolašvuođa ovddidit iežaset oainnu go mearrádusat dahkkojuvvojit luondduvalljivuođa suodjaleami ja geavaheami birra. Dá lea lávki rievttes guvlui.
Lea duođaštuvvon ahte álgoálbmogiid bargovuogit dávjá leat buot guoddevaččamus bargovuogit. IPBES-raporta mii almmuhuvvui jagis 2022 deattuha ahte álgoálbmogiid árbevirolaš hálddašanstruktuvrraid nannen váikkuha dasa ahte luođu resurssat hálddašuvvojit guoddevaččabu vugiin. Das maid gávnnahit ahte hálddašeapmi lea beaktileabbo go dasa váldá mielde iešguđetlágan máhtuid, ja go ovttastahttá luonddudiehtaga ja árbevirolaš máhtu.
Diehttelasat ráđđehus berre váldit mielde sámi jurddašanvuogi hálddašeami birra, ja sámi kultur- ja ealáhusbargguid, go dál galget ráhkadit nationála doaibmaplána luonddušiehtadusa váste. Sii sáhttet čoavdit dán nu ahte nannejit sámi árbevirolaš máhtu oinnolašvuođa, geavaheami ja implementerema luondduhálddašeamis. Dán fertejit diehttelasat bargat ovttas sámi báikegottiiguin, árbedieđuid máhttoguovddážiiguin ja vuoigatvuođalaččaiguin.
Lea čielggas ahte mii dárbbašit ođastit dan movt mii hálddašit birrasa. Ii sáhte leat nu ahte luonddu gáhtten čuohcá sámi árbevieruide. Stáhta álbmotrievttálaš ovddasvástádus suodjalit sámi kulturdoaimmaheami ii sáhte leat birashálddašeami árbevirolaš luonddusuodjaleami dulkoma ja geavadiid vuollásaš.
Eatge mii ábut vajálduhttit dan paradoksa ahte ráđđehus hupmá čábbát luondduvalljivuođa gáhttema birra, seammás go álggaha birrasa ja ruoná molsuma namas stuora huksenbargguid sámi geavahanguovlluide. Luonddu billahuvvan ja dálkkádatrievdamat leat guokte beali seamma áššis. Dat nannejit nubbi nuppi, ja goappašat beliid ferte geahččat nubbi nuppi olis.
Mis lea luonddukriisa, ja mii fertet rievdadit dan movt mii jurddašit luonddu árvvusatnima birra. Dás lea sáhka ollu eará áššiin go dušše ekonomalaš luoittus – min oktasaš boahtteáigi dat lea maid mii galgat gádjut.
Luonddušiehtadusa digaštallet Sámedikki dievasčoahkkimis čakčamánus, ja sámediggeráđđi árvala ahte lea dehálaš ollásit dohkkehit sámi máhtu ja prinsihpaid go šiehtadus implementerejuvvo nationálalaččat.
