Mannan vahkku meannuduvvui Duohtavuođa- ja soabahankommišuvnna raporta Sámedikki dievasčoahkkimis. Kommišuvnna raporta lea juhkkojuvvon 5 pilárii fáttáid mielde. Sámediggi lea oaidnán dárbbu lasihit 6. fáttá: Ealáhusat. Muhtumiidda boazosámi birrasiin lea leamaš váttis govahallat soabadeami, go ain leat ollu áššit mat leat jođus mat čuhcet negatiivvalaččat boazodoalu ealáhusvuđđui. Movt soabadišgoahtit dainna mii čađat geahččala njeaidit ja bilistit min guohtuneatnamiid, bohcco eallinvuođu, lea váttis gažaldat.
Jus ii leat jo doarvái dáid áššiiguin mat jo leat, de mii fas oaidnit ođđa balu ahte guohtuneatnamat galget billistuvvot. Dán háve lea Sieiddeduottar Skuohtanjárggas Porsáŋggus, ja dan olbmot, mat besset gillát. Ii leat eahpádus ahte guohtonealáhusaide lea garra deaddu, ja olu oktavuođain biddjojuvvojit boazosámit vuostálaga energiijaaktevrraiguin, eiseválddiiguin ja muhtun oktavuođain mielássiiguin. Okta vuohki movt dát dahkko lea ahte gilvojuvvo eahpádus dasa gii vuosttažin geavahišgođii guovlluid davvin.
Dan ovtta evttohusas man Sámediggi lea evttohan áššái 012/24 Duohtavuohta ja soabaheapmi – Ealáhus, deattuhuvvo ahte boazodoalu areálavuođu sihkkarastin lea deháleamos vuođđu dasa ahte boazodoallu sáhttá joatkit ealáhussan. Oassi areálavuođu sihkkarastimis lea ahte addit orohagaide dan hálddahuslaš návcca maid dárbbašit, mii lea áibbas legitima go vásihit nu garra deattu iežaset guohtoneatnamiidda.
Sii geat beaivválaččat barget bohccuiguin, leat hárjánan boazobargguide. Sii dovdet bohcco, dovdet johtolaga ja máhttet fievrridit viidáseappot árbevirolaš máhtu. Sii eai leat juristtat, sii eai máhte hálddašanlága bajil, muhto sii máhttet bohccomearkkaid ja sáhttet mihttet juohke bohcco. Ii ge leat nu ahte buot orohagain lea orohatolmmoš geas lea juristaoahppu ja geain lea vejolašvuohta geavahit iežaset áiggi dáistalit vuoigatvuođaid ovddas.
Lassin dasa ahte nannet orohagaid hálddahuslaš návccaid, ja daid liigedoarjagiidda mat bohte boazodoallošiehtadusain 24/25, oainnán mun áibbas čielgasit ahte boazodoallu dárbbaša vuosttaldaninstituhta. Dál ferte Sámediggi geavahit stuora oasi iežas resurssain vuosttaldeapmái areálaáššiin mat váikkuhit boazoguohtumiidda. Seammás oaidnit ahte Sámediggi iežas unna resurssaid geažil ii olát buot áššiid.
Guovllustivrrat mat heaittihuvvojedje jagis 2013 ja main sin mandáhtat ja doaimmat sirdojuvvojedje Stáhtahálddašeaddjái, leat maŋit áiggis čájehuvvon ahte dat ii lean boazodollui buoremussan. Dat mii lea dáhpáhuvvan lea ahte stáhta lea váldán boazodoalus vuosttaldanvuoigatvuođa ja addán dan alcces, Stáhtahálddašeaddji bokte. Deaivvadettiin boazodolliiguin boahtá maid ovdan ahte Stáhtahálddašeaddji ii nagot sihkkarastit boazodoallofágalaš gelbbolašvuođa seamma nannosit go guovllustivrrat nagodedje. Dat lea mu mielas hui vahát.
Vuosttaldanvuoigatvuođa sihkkarastin lea dárbbašlaš doaibma nannen dihtii ealáhusa ollislaččat, ja soabadeaddji doaibmabidjun oažžut ruovttoluotta vuosttaldaninstituhta mas lea sullasaš mandáhtta mii guovllustivrrain lei. Guovllustivrrat čohkkejedje ovtta sadjái buori ja nanu boazodoallofágalaš ja hálddahuslaš gelbbolašvuođa. Dat doibme buorre doarjjan ja sihkkarvuohtan boazodollui máŋgga áššis, ja erenoamážit sisabáhkkenáššiin.
Unnimus maid stáhta sáhttá dahkat, dál go guohtonguovllut gáržot, lea addit boazodollui ruovttoluotta vuosttaldanvuoigatvuođa sierra vuosttaldaninstituhta bokte. Go sisabáhkkenáššit dál bálkestuvvojit orohatstivrraide, de eai gávdno eará orgánat. Danne lea boazodollui hui mávssolaš go Stáhtahálddašeaddji ja Sámediggi geavahit vuosttaldanválddi. Dáistalit akto investerejeddjiid, huksejeddjiid ja vel ovddasvástideaddji eiseválddiid vuostá lea orohahkii rahčamuš mii áiggi mielde čuohcá olbmo dearvvašvuhtii.
